Sunday, September 30, 2012

Paribasan, Bebasan lan Saloka

Ungkapan bahasa Jawa merupakan ungkapan pikiran dan perasaan masyarakat Jawa yang mempunyai nilai-nilai luhur. Secara tradisional tercakup dalam "paribasan, babasan, isbat, pepindhan, saloka, sanepa" dan sebagainya. Ungkapan tersebut mengandung nilai-nilai luhur dan suci tentang keagamaan, adat istiadat, pendidikan moral, tingkah laku dan sebagainya.

Ungkapan bahasa Jawa lahir, hidup dan berkembang di lingkungan masyarakat Jawa secara lisan, dari mulut ke mulut dan tidak lagi diketahui siapa penciptanya. Isi dan maksud ungkapan Jawa penuh santun dan berisi semangat perdamaian secara sejuk serta berbudi luhur. Sebagai mahluk Tuhan yang berkebudayaan, apa yang baik karena merasa terpanggil lahirlah ungkapan "memayu hayuning bawana" (melindungi bagi kehidupan dunia).

Beberapa Ungkapan yang lain seperti :

"Ngelmu iku kalakone kanthi laku"
bila ingin pandai harus belajar). Ini berarti bahwa bila ingin pandai, seorang anak didik dalam keluarga harus belajar keras. Hal ini dapat disamakan dengan ungkapan
"Jer basuki mawa beya"
(keberhasilan seseorang diperoleh dengan pengorbanan).

"Nulada laku utama"
mencontoh perbuatan yang baik). Ini berarti semua anggota keluarga harus mencontoh pada perbuatan yang utama dan yang baik.

"Ngono ya ngono, ning aja ngono"
(demikian ya demikian, tetapi jangan demikian). Ini berarti berbuat boleh, berbicara boleh juga, tetapi jangan sampai menyakiti hati dan perasaan orang lain. Atau dalam berbuat jangan melewati wewenangnya. Ungkapan ini untuk mengendalikan diri, jangan berbuat melebihi wewenangnya dan jika berbicara jangan orang lain tersinggung.

"Aja Gugu karepe dewe"
(jangan berbuat sekehendak sendiri). Atau “Aja nuhoni benere dewe” (jangan merasa benar sendiri). Atau “Aja mburu menange dewe” (jangan mengejar/merasa menang sendiri). Ungkapan tersebut di atas sifatnya memperingatkan dalam keluarga atau lebih luas dalam masyarakat agar jangan menganggap dirinya yang paling benar, dalam tingkah laku, kepandaian dan kebijakan, pendapatdan lain sebagainya.

"Mikul dhuwur mendhem jero"
{memikul tinggi menanam dalam). Artinya orang yang senantiasa bertanggungjawab kepada keluarga dengan membawa nama baik keluarga atau orang tua. Dengan menjunjung derajat orang tua si anak akan harum namanya.

"Kacang mangsa tinggal lanjaran"
(kacang tidang mungkin meninggalkan jalur). Maksudnya, watak dan tingkah laku anak biasanya mirip dengan tingkah laku orang tua. Ini berarti bahwa orang tua harus yang baik kepada anak-anaknya agar anak-anaknya selalu merasa nyaman dalam kehidupan keluarga.

"Kaya mimi lan mintuna"
(seperti sepasang ikan mimi dan mintuna). Artinya kasih sayang ayah dan ibu, tidak bercerai-berai atau tidak dapat diceraikan dan selalu rukun. Kasih sayang ibu dan ayah, dapat digeser ke kasih sayang adik-kakak, orang tua-anak dan sebaliknya anak harus hormat kepada orang tua dan berbakti agar dalam keluarga tidak terjadi pertengkaran.

"Wong bodho dadi pangane wong pinter"
(orang yang bodoh menjadi objek rejeki orang yang pinter). Ungkapan ini menggambarkan perubahan dalam idealisme dan cara pendidikan keluarga yang berlainan. Dalam keadaan sekarang generasi muda harus rajin belajar, menjadi orang yang pandai untu kesuksesan hidupnya.

Ungkapan bahasa Jawa yang lain misalnya:
1. Adigang, adiguna, adiguna (Ngendelake kakuwatane, kaluhurane lan kapinteran)
2. Ana catur mungkur ( Ora gelem ngrungokake rerasan sing ora becik)
3. Ana daulate ora ono begjane (Wis arep nemu kabegjan, naing ora sido)
4. Ana gulo ana semut (Panggonan sing ngrejekeni, mesthi akeh wong sing nekani)
5. Anak polah bapak kepradhah (Wong tuwa nemu reribed amargo sako polahing anak)
6. Angon mangsa (Golek wektu sing prayogo)
7. Angon ulat ngumbar tangan (Nyawang kahanan jalaran arep nyolong0
8. Arep jamure emoh watange (Gelem kepenake ora gelem rekasane)
9. Asu arebut balung ( Pepadon rebutan barang sepele)
10. Asu belang kalung wang (Wong asor nanging sugih)
11. Asu marani gepuk (Njarak marani bahaya)
12. Ati bengkong oleh oncong (Duwe niyat ala oleh dalan)
13. Baladewa ilang gapite
14. Banyu pinerang
15. Bathok bolu isi madu
16. Bebek mungsuh mliwis
17. Becik ketitik, ala ketora
18. Belo melu seto
19. Mbidhung apirowang
20. Blaba wuda
21. Blilu tau pinter durung nglakoni
22. Bubuk oleh leng
23. Mburu uceng kelangan deleg
24. Busuk ketekuk, pinter keblinget
25. Car-cor koyo kurang janganan
26. Cathok gawel
27. Cebol nggayuh lintang
28. Cecak nguntal empyak
29. Cedhak celeng boloten
30. Ciri wanci lelai ginowo mati
31. Criwis cawis
32. Cuplek andeng2, ora prenah panggonane
33. Dadyo suket suthik nyenggut
34. Dahwen ati open
35. Dandang konen kontul, kontul konen dandang
36. Desa mowo coro negoro mowo toto
37. Demit ora dulit setan ora doyan
38. Digarukake dilukokake
39. Dipalangono mlumpat ditaleono medhot
40. Diwenehi ati ngroggoh rempelo
41. Dom sumurup ing banyu
42. Dudu sanak dudu kadang mati melu kelangan
43. Dudutan lan aculan
44. Durung ilang pupuk lempuyange
45. Durung pecus keselak besus
46. Emban cinde emban siladan
47. Embat-embat celarat
48. Emprit abuntut bedhug
49. Endhas pethak ketiban empyak
50. Entek golek kurang amek
51. Entek jarake
52. Esuk dele sore tempe
53. Gagak nganggo laring merak
54. Gajah alingan suket teki
55. Nggajah elar
56. Gajah ngidak rapah
57. Gajah tumbuk, kancil mati tengah
58. Garang garing
59. Gawe luwangan, ngurugi luwangan
60. Nggayuh-nggayuh luput
61. Nggenthong umos
62. Gliyak-gliyak tumindak, sareh pakolen
63. Golek banyu bening
64. Golek-golek ketanggor wong luru-luru
65. Gupak pulut ora mangan nangkane
66. Idu didilat maneh
67. Iwak kalebu ing wuwu
68. Njagakake endhonge blorok
69. Njajah desa milang kori
70. Jalma angkara mati murka
71. Jalukan ora wewehan
72. Jati ketlusuban luyung
73. Jer basuki mawa beyo
74. Njujul wuwul
75. Njunjung ngentebake
76. Kadang konang
77. Kalah cacak menang cacak
78. Kandhang langit kemul mega
79. Katepang ngrangsang gunung
80. Katon cepoko sewakul
81. Kaya banyu karo lengo
82. Kebat kliwat gancang pincang
83. Kebanjiran segoro madu
84. Kebo ilang, tombok kandang
85. Kebo bule mati setra
86. Kebo kabotan sungu
87. Kebo lumumpat ing palang
88. Kebo mulih menyang kandhange
89. Kebo nusu gudel
90. Kagedhen empyak kurang cagak
91. Kejugrugan gunung menyan
92. Kelacak kepathak
93. Kenao iwake aja buthek banyune
94. Kendel ngringkel, dhadhag ora godag
95. Kencono katon wingko
96. Kenes ora ethes
97. Keplok ora tombok
98. Kere munggah bale
99. Kerot ora duwe untu
100. Kerubuhan gunung
101. Kesandung ing rata, kebentus ing tawang
102. Ketulo-tulo ketali
103. Kethek saranggon
104. Kleyang kabur kanginan
105. Kongsi jambul uwanen
106. Kraket ing galer
107. Kriwikan dadi grojogan
108. Kumenthus ora pecus
109. Kutuk nggendhong kemiri
110. Kutuk marani sunduk
111. Ladak kecengklak
112. Lahang karoban manis
113. Lambe satumang kari samerang
114. Lanang kemangi
115. Lumpuh ngideri jagad
116. Madu balung tanpo isi
117. Maju tatu mundur ajur
118. Matang tuna numbak luput
119. Meneng widoro uleran
120. Menthung koja keno sembagine
121. Mikul duwur mendhem jero
122. Milih-milih tebu boleng
123. Mrojol selaning garu
124. Mubra-mubru blabur madu
125. Nabok nyilih tangan
126. Nucuk ngiberake
127. Nututi layangan pedhot
128. Ngagar metu kawul
129. Ngalasake negara
130. Ngalem legining gulo
131. Ngaturake kidang lumayu
132. Nglungguhi klasa gumelar
133. Nguthik-unthik macam dhedhe
134. Nguyahi segoro
135. Nyangoni kawulo minggat
136. Nyolong pethek
137. Nyunggi lumpang kentheng
138. Obah ngarep kobet buri
139. Opor bebek mentas awake dhewek
140. Ora ono banyu milimendhuwur
141. Ora ganja ora unus
142. Ora mambu enthong irus
143. Ora tembung ora luwung
144. Ora uwur ora sembur
145. Palang mangan tandur
146. Pandengan karo srengenge
147. Pecruk tunggu bara
148. Pitik trondol diumbar ing pandaringan
149. Pupur sawise benjut
150. Rawe-rawe rantas, malang-malang putung
151. Rebut kemiring kopong
152. Rukun agawe santosa, crah agawe bubrah
153. Sabaya pati, sabaya mukti
154. Sadumuk bathuk, sanyari bumi
155. Sandhing kebo gupak
156. Satru mungging cangklakan
157. Sedhakep ngawe-awe
158. Sembur-sembur adas, siram-siram bayem
159. Sepi ing pamrih, rame ing gawe
160. Sluman slumun slamet
161. Sumur lumaku tinimba
162. Tebu tuwuh socane
163. Tekek mati ing ulone
164. Tembang rawat-rawat, ujare bakul sinamberawa
165. Timun jinara
166. Timun wungkuk jaga imbuh
167. Tinggal nglanggang acolong playu
168. Tulung menthung
169. Tumbak cucukan
170. Tuna satak bathi sanak
171. Tunggak jarak mrajak, tunggak jati mati
172. Tunggal Banyu
173. Tut Wuri handayani
174. Ulo marani gepuk
175. Ulat madhep ati karep
176. Undhaking pawarta sudaning kiriman
177. Welas tanpa alis
178. Wiwit kuncung nganti gelung
179. Yitna yuwana lena kena

Kapundhut saking mriki.

No comments:

Post a Comment

Silakan beri komentar Anda. No Spam No Ads. Thanks.